"Tiempo de cenizas", Jorge Molist

En xuño de 2011 comentei unha novela de xénero histórico, “Prométeme que serás libre”, de Jorge Molist. Das últimas que teño lido do xénero foi das que máis me gustaron por razóns que expuña naquel comentario, sobre todo pola perfecta conxunción entre unha historia interesante e amena e unha gran cantidade de datos históricos perfectamente introducidos dentro da mesma. Tamén vía que era evidente que era de esperar unha continuación por unha serie de feitos que quedaban algo colgados e cuns personaxes que deixaban as súas historias sen rematar. Recentemente apareceu esa esperada continuación e, evidentemente, pasou ás primeiras da lista de lecturas pendentes. Unha vez rematada reafírmome en todo o que dicía naquel comentario, segue a ser unha das miñas favoritas dentro do xénero case polas mesmas razóns expresadas naquel momento. Hoxe vos deixo un comentario de “Tiempo de cenizas”, de recente aparición no mercado editorial.

A recensión biográfica de Jorge Molist vouma aforrar nesta ocasión, ao comentario de hai un par de anos remítome porque o único que se podería engadir é a publicación desta novela de hoxe, a máis recente do autor.

Estamos a finais do século XV, unha época apaixonante entre os últimos momentos da Idade Media co seu escurantismo e as novas luces do Renacemento. Unha época histórica chea de contrastes onde se mistura a relixión opresora e castigadora coas ansias de vivir, de coñecer, de romper coas cadeas impostas polos clérigos e a Inquisición. Continuamos coa historia do protagonista central da anterior entrega, Joan Serra de Llafranc, aquel home ao que uns piratas deixaron case sen familia cando atacaron o tranquilo pobo de pescadores no que vivía. Matan ao seu pai, raptan á súa nai e irmás e o único que lle pide o seu pai antes de morrer é que lle prometa que sempre tentará ser un home libre. Unha promesa complicada de cumprir, xa que verá que a súa liberdade sempre estará delimitada polas súas débedas con outras persoas, as súas obrigas familiares ou militares, a atención ao seu negocio e moitos condicionantes máis. Tras todas as aventuras da primeira novela atoparémonos agora con Joan que conseguiu o primeiro e fundamental dos obxectivos da súa vida, casar coa muller da que namorou nada máis vela, Anna. Viven xuntos en Roma, rexentando unha librería e coa protección do Papa e os catalani, o grupo social e militar que domina a cidade. Pero non todo é tranquilidade na súa vida soñada, xa que hai situacións na cidade que fan que teña que vivir pendente de moitas cousas. Por un lado temos ao Papa Alexandro VI, da familia Borgia, que conta cun bo número de inimigos na cidade, xente que quere terminar co seu poder e o seu dominio. Pero o seu poderoso exército, dirixido polo seu fillo Juan Borgia, ten as cousas ben atadas. O primeiro problema ven deste home precisamente, que quere deitarse con Anna, a muller de Joan, a costa do que sexa. Esta situación provocaralle un bo número de problemas e será o detonante de moitas das cousas que lle ocorrerán a continuación. O seu gran amigo, Miquel Corella, segue ao seu lado, pero agora a súa forma de actuar depende en gran medida do que os Borgia queiran, xa que é o primeiro ao mando do seu exército, o home ao que recorren para solucionar calquera tipo de problema, custe o que custe. Ademais disto Joan aínda debe cumprir os seis meses que lle quedan pendentes de galeras, algo que o levará a participar en varias das guerras de conquista máis importantes da época ao servizo do exército español. Todo isto vai levalo de Roma a Florencia, Nápoles e Barcelona nunha serie de aventuras perfectamente enlazadas dentro do argumento. Un continuo movemento sempre en busca desa liberdade que lle prometeu ao seu pai no seu leito de morte e que tanto lle custa atopar e disfrutar. Cando as cousas parece que van mellorando sempre aparece algo que fai que se torzan, algo que pode estar ou non directamente relacionado con el ou a súa familia, xa que moitas veces son as propias circunstancias históricas as que farán que a súa vida de un xiro completo.

Como no caso da novela anterior gustoume moito pola perfecta unión entre feitos históricos e a propia narración de ficción que nos está a contar o autor. A cantidade de personaxes reais que van desfilando polas súas páxinas é maior que a dos personaxes de ficción e sempre aparecen dunha forma lóxica e crible para o lector. É máis, hai algún que non parece real, pero me levei unha boa sorpresa cando lin o epílogo final, moi interesante por certo, e descubrir que non eran unha creación do autor, senón unha recreación da historia. Polas súas páxinas desfilarán a maior parte dos integrantes da familia Borgia, o monxe Savonarola en Florencia, Maquiavelo será outro dos importantes da historia, o Gran Capitán e outros moitos entrarán a formar parte directa da vida do noso protagonista. Do mesmo modo viaxaremos por Roma, Nápoles, Florencia ou Barcelona, tomaremos parte en varias conquistas e intrigas, tanto do Papado como dos distintos reinos da época, todas elas partindo de feitos históricos. Creo que a labor de investigación de Molist é realmente impresionante, pero para min o máis xenial é a forma que ten de meter todos eses datos e feitos dentro dunha historia crible para o lector. É evidente que Joan, Anna e todos os integrantes da súa familia non existiron, pero meténdoos dentro dos demais non é imposible pensar que ben poderían ter pasado as súas vidas tal e como as conta o autor.

Outra das cousas que máis me gustaron da historia e que xa comentei anteriormente é a forma de pensar e actuar dos personaxes. Joan non é un heroe ao uso, perfecto e íntegro, para nada. Aparece ante nos como unha persoa normal, cun bo fondo pero vítima das súas paixóns e desexos de vinganza, tanto ante situacións inxustas ou que manchan a honra da súa familia como ante outras que quizais non o sexan tanto, pero que son importantes para a forma de vida que el quere. Tampouco é a novela un cúmulo de desgracias constantes como ocorre con outras do xénero. Evidentemente hai e son moitas pero sen que aparezan ante o lector como un folletín esaxerado e case incrible. Creo que un dos méritos do autor é que consegue que vexamos aos personaxes como persoas reais, cos seus defectos e as súas virtudes, coas súas alegrías e tristezas e con miserias e cousas positivas. Todos eles son cribles, polo menos para min como lector, e algo lonxe de moitos dos tópicos do xénero.

A acción é constante e non decae en ningún momento. Sempre está a pasar algo e moitos acontecementos van subindo en intensidade ata chegar ao punto máis alto para pasar a un leve momento de calma, sabendo que as cousas non van quedar así. Moitos personaxes da primeira parte, algúns que aparecían so ao principio, volverán agora para continuar a relación, mala ou boa, con Joan. Un dos que máis botaba de menos porque me gustara bastante é o seu irmán, co que volveremos a ter contacto e do que saberemos algo máis do que fixo ao longo dese tempo.

E non podo deixar de comentar de novo outro dos temas que centraban boa parte da primeira parte e continúa nesta. O tema dos libros, da librería, o traballo con eles, a impresión, a distribución de libros prohibidos e como se ían apañando para burlar á Inquisición, tema que aparece moito sobre todo cando os nosos protagonistas están en Barcelona. Segue a verse por parte do autor un cariño, un amor pola letra impresa que aparece en todas e cada unha das páxinas da súa novela. Como falan deles, como os tratan e, sobre todo, a súa importancia para o desenvolvemento da persoa e da sociedade, un elemento as veces tan poderoso ou máis que as armas.

Para min unha das mellores historias de novela deste xénero que teño lido nos últimos tempos. Ten absolutamente de todo e contado dunha forma tremendamente entretida e fluída, tanto que a pesar de ser unha novela longa pasóuseme nun suspiro. Amor, honor e deshonor, traizón, lealdade, amistade, guerras..., unha interminable lista de temas e situacións que non é fácil plasmar nestas liñas. Non deixo de recomendala e regalala cando teño oportunidade, gran historia que non poderá de deixar de gustar a todo bo lector e creo que os que non o sexan poderán afeccionarse á lectura coa gran historia do home que so busca unha cousa na súa vida e en todo o que fai, ser un home libre. Teredes que ler a historia de Joan Serra de Llafranc para saber se o conseguirá ou non.

"A evolución de Calpurnia Tate", Jacqueline Kelly

Polo meu traballo teño un continuo e constante contacto con moitas novidades de literatura xuvenil. Xa comentei máis dunha vez que unha gran maioría das cousas que nos chegan persoalmente non me gustan nada. Case sempre son demasiado simples, con historias planas e personaxes que responden a uns esquemas fixos e continuamente repetidos. Tampouco é que queira cousas demasiado complicadas, certo é que o noso alumnado, en xeral, non se caracteriza por ser grandes lectores, aínda que hai que dicir que sempre hai varias excepcións que rompen esta afirmación. Por iso teño por costume acudir aos grandes clásicos do xénero, que case sempre garanten un certo éxito de crítica e público. De todos modos, de vez en cando, aparecen algunhas novelas que si merecen a pena, que non tratan ao lector como se fora un simplón e propóñenlle historias e personaxes atractivos. É o caso da novela que vou comentar hoxe, boa novela de xénero xuvenil pero tamén moi adecuada para calquera tipo de lector. Tiña boa referencias dela e chegoume estes días nunha tradución ao galego realizada por Carlos Acevedo para a editorial Faktoría K de Libros, editada hai moi pouco tempo. Desde aquí o meu recoñecemento a esta editorial que está a caracterizarse por realizar interesantes traducións de libros entretidos e amenos, pensados para todo tipo de lectores e que sempre pensarei que son a mellor maneira de atraer a lectores en galego, con obras que lles chamen a atención e lles gusten, sobre todo pensando no lector xuvenil, o xerme de novas xeracións de lectores. A autora da novela é Jacqueline Kelly e titúlase “A evolución de Calpurnia Tate”, unha historia que está a atrapar a lectores de todo o mundo.

Jacqueline Kelly nace en Nova Zelandia en 1964, pero moi pronto trasladouse coa súa familia a Vancouver, en Canadá. Gran lectora desde nena, tamén mostrou moita interese polo mundo da ciencia, chegando a gañar un premio escolar á idade de doce anos. Algo máis tarde trasládanse a vivir a El Paso, Texas, nos Estados Unidos, onde se licenciou en Bioloxía e posteriormente trasladouse a Galveston para estudar Medicina. Máis tarde licenciouse tamén en Dereito. En 2001 publica nunha revista rexional o seu primeiro relato, pero foi a edición en 2009 desta a súa primeira novela á que lle deu o recoñecemento internacional, gañando o Premio Newbery Medal. Exerce a Medicina desde hai tempo e dedica a maior parte do seu tempo libre a escribir.

Estamos no último ano do século XIX, nunha zona rural de Texas, nos Estados Unidos. Alí vive Calpurnia Tate, a cuarta dunha familia de sete irmáns e a única muller entre todos eles, e máis coñecida como Callie Vee. A súa familia é de clase media alta, dedicada ao cultivo e procesado do algodón. Vive nunha gran casa cos seus irmáns, os seus pais e o outro gran protagonista da historia, o seu avó. Un home que dedicou a maior parte da súa vida a traballar, a levantar ese gran negocio do algodón que agora leva o seu fillo. Tras deixar iso listo dedícase á súa gran paixón, o naturalismo, o estudio das plantas e os animais, a clasificar, seleccionar e realizar experimentos dentro dun laboratorio no que case todo o mundo ten prohibida a entrada. Callie, aos seus pouco máis de once anos, non está en absoluto de acordo coa vida que a época e a súa nai téñenlle marcada. Non lle gusta cociñar, coser ou bordar, non quere ir ás clases de piano e a outro tipo de actividades pensadas para a súa educación como unha señorita que a súa nai lle marca. O avó sempre foi un personaxe que provoca en todos unha sensación e medio camiño entre o respecto e o medo, pero Calpurnia sabe ou cre que pode ser o único que lle pode botar unha man para empezar un certo cambio na súa vida. A raíz dunha conversa con el sobre a novela de Charles Darwin “A orixe das especies” (unha obra que será unha constante dentro da novela) o avó decídese a dar renda solta ás ansias de saber da súa neta. Ademais dun exemplar do libro para que o lea, unha lectura que lle resultará á súa idade certamente árida, dálle un caderno en branco para que anote todas as súas observacións, para que se vaia convertendo nunha pequena naturalista, termo que ela ao principio nin entende. A raíz disto é cando empezará esa evolución á que fai referencia o título. Calpurnia irá crecendo na súa forma de ser, na súa valentía para enfrontarse con cousas pero sen deixar de lado o respecto aos seus pais, sobre todo a súa nai, e o que eles cren que é o mellor para ela. Irá crecendo rapidamente, coas súas anotacións, as súas excursións co avó e o traballo con el no laboratorio, pero cunha actitude que a levará a crecer. El nunca lle dará as cousas feitas, terá que ser ela a que camiñe ao seu lado, a que experimente e chegue a conclusións, pronto aprenderá que preguntarlle algo ao avó non ten demasiado sentido porque case nunca contestará directamente, fará que ela chegue á resposta correcta.

Darwin e a súa obra é un dos elementos centrais da historia, tanto no sentido da evolución das especies como no da evolución da nosa protagonista en busca do seu propio camiño. Cada capítulo vai encabezado por unha cita de Darwin, máis ou menos relacionada co que iremos a ler, un dato interesante e curioso máis a ter en conta. É unha evolución non demasiado lenta, claro está, porque a novela non é demasiado longa tampouco. Os cambios vanse producindo pouco a pouco, pero son sempre importantes. Unha evolución enfocada a romper o que se espera dunha rapaciña da época, algo que ven exemplificado por algunha das súas amigas e as súas formas de ver a vida e as cousas dunha forma radicalmente distintas ás de Callie.

Dicía ao principio que moitas veces recorría aos grandes clásicos da literatura xuvenil para as miñas lecturas de clase. Pois unha das cousas que ten esta novela é que parece de hai moito máis tempo do que ten en realidade, e coméntoo como algo positivo. Ten un aire a clásico, a novela de antes tanto nos personaxes, na forma de desenvolvelos, como na historia, a medio camiño entre a seriedade narrativa e o entretemento, pero sempre con algo que dicir e aportar, sempre con algo que fará pensar un pouco ao lector. Ten un aire clásico que quizais sexa unha das cousas que fixeron que me gustara tanto, a verdade. Polo menos ten algo que dicir, algo que contar sen caer en historias simples, con gran cantidade de temas que podemos usar en debates posteriores á lectura ou simplemente pensar nelas. Os primeiros amores dos seus irmáns, a relación de todos eles e en especial de Callie coa súa nai, as pequenas trasnadas de xuventude, os roces de todos os días cos amigos e a familia, as alegrías e decepcións cotiás, a responsabilidade (moi boa a historia dos pavos)... Como se pode ver non está nada baleira de contido.

Gustoume moito e recoméndoa, é máis, quedará anotada como unha das lecturas para algún dos grupos do curso que vén, para este xa é un pouco tarde, a punto de rematar xa. Unha novela que creo que a autora pensou para todo tipo de públicos aínda que poida quedar encaixada na literatura xuvenil, co que moitos lectores adultos perderán unha historia que creo que merece a pena e que disfrutarán. Creo que seguir esa viaxe evolutiva de Calpurnia Tate é algo que calquera bo lector debería coñecer. Ten momentos realmente divertidos e outros máis entrañables e sensibles, pero nunca pasa algo que non teña sentido. Non quero contar moito máis, pero teño en mente máis dun momento que recordarei pasado un tempo. Teño rido bastante con moitas das historias que se desenvolven e seguín con ganas esa evolución de Callie ata un punto no que seremos nos, como lectores, os que case lle deamos unha continuación, ou ¿será a autora a que nola dea? Iso xa o veremos, pero queda anotada como novelista a seguir, así que esperaremos a súa seguinte novela.