"El invierno del mundo", Ken Follet

Non son nada amigos dos tópicos, pero é ben certo que en ocasións cúmprense, máis que nada porque algunha base teñen. Digo isto por ese que di que “segundas partes nunca foron boas”, e o comentario de hoxe é sobre unha segunda parte dunha triloxía. A primeira comenteina aquí alá por novembro do ano 2010 e hoxe tócalle o turno á segunda entrega, de publicación relativamente recente. O seu autor é un deses que xa apareceron por aquí en varias ocasións, Ken Follet, e a novela que vos deixo é “El invierno del mundo”, dentro do que o autor denomina “La trilogía del siglo XX”.

Como xa houbo varias novelas de Follet a comentarios anteriores remítome para cuestións biográficas que xa apareceron. O que si vou deixar claro desde un principio é que, en xeral, as súas segundas partes estanme a decepcionar un pouco. Xa o dixen cando comentei “Un mundo sin fin”, a continuación de “Los pilares de la tierra”. Pois as mesmas cousas que atopei nesta que non me agradaron demasiado parece que se repiten nesta de hoxe. Non quero dicir que non estea ben, que non sexa entretida ou se lea con agrado e facilidade, pero non chegou a colmar as expectativas que tiña cando me puxen a lela, sobre todo tendo en conta que “La caída de los gigantes” gustárame bastante.

Neste caso afronta a historia partindo máis ou menos de onde a deixou na primeira entrega, alá polo ano 1933 e chegará pouco despois de rematar a Segunda Guerra Mundial, en 1949 como paso previo á guerra fría e o resto dos acontecementos importantes do século. Os protagonistas son os mesmos, evidentemente, as mesmas familias procedentes de diversos países que van cruzando os seus destinos de distintas maneiras. Nese sentido si é certo que segue a xogar de marabilla cos personaxes e facendo que se atopen uns cos outros en distintos momentos e circunstancias dunha maneira fluída e crible para o lector. Ademais, nesta parte da historia, o movemento de moitos deles entre países será continuo e algúns que empezan nos Estados Unidos acabarán en Inglaterra, Alemaña ou Rusia. As viaxes dos protagonistas con distintas funcións ou misións son continuas dentro da historia, motivados tamén polos acontecementos históricos que nos conta. Claro que agora entrarán os fillos e fillas das familias centrais, que levarán gran parte do peso da historia. Os pais da primeira entrega van deixándolle a testemuña aos seus descendentes que serán os que protagonizarán a maior parte da trama, pero deixando momentos moi importantes para os anteriores, que seguen a estar presentes en todo momento. En Estados Unidos temos á familia do senador Dewar, Woody e Chuck. No mesmo país acabou Lev Peshkov, que emigrara desde Rusia e con el os seus fillos Daisy e Greg. Ademais deles aparecerán varios personaxes históricos, como Roosevelt ou Harry Truman. En Inglaterra Boy e Andy son os fillos do noble Fitzherbert e Lloyd o fillo dos Williams. En Alemaña temos aos Von Ulrich, cos seus descendentes Erik e Carla, así como á familia Franck, Werner e Frida serán os que máis destaquen entre os seus fillos. Rusia era outro dos países centrais e alí temos ao outro Peshkov, o que se quedou cando o seu irmán tivo que emigrar e os seus fillos, Volodia e Ania. Ao seu redor unha boa cantidade de personaxes de diversos tipos e con distinto peso dentro da historia, uns máis importantes que outros, pero todos máis ou menos relacionados con estes que vos acabo de deixar, que quizais sexan os máis importantes. Ademais aparecerán dentro de cada país e en cada momento varios personaxes históricos con máis ou menos importancia dentro da historia. Iso si, a pesar de que como dixen, non me convenceu demasiado, sigo a pensar que o deseño de personaxes, a variedade nas súas formas de ser, pensar ou comportarse segue a ser unha das mellores cousas tanto da novela como do autor.

Como no caso da primeira, é unha novela longa, preto das mil páxinas e que a min nalgún momento puntual se me fixo algo pesada, aínda que nunca pensei en deixala. Todos os acontecementos importantes deses anos aparecerán con máis ou menos importancia dentro da historia. Empezaremos coa ascensión do partido nazi e Adolfo Hitler ao poder en Alemaña, pasaremos á Guerra Civil en España. De aí o núcleo central, evidentemente, será a Segunda Guerra Mundial, o bombardeo de Pearl Harbor, a guerra no Pacífico, rematando co lanzamento da bomba atómica en Hiroshima e o inicio da guerra fría tras o remate da guerra.

¿Por que me decepcionou un pouco? Pois a verdade é que me resultou algo simple no que se refire ao aspecto histórico da novela, máis centrado en historias sentimentais e relacións entre personaxes que en ocasións cómense outras cousas da historia e quítanlle interese. Creo que cando comentei a continuación de “Los pilares de la tierra” dixen o mesmo, que nalgunhas partes era demasiado culebrón, demasiadas historias de amores e desamores que poden facer que o lector que busca algo máis se perda un pouco, polo menos a min pasoume. Evidentemente é necesario que o autor estableza unhas certas relacións entre todos os personaxes da historia, pero creo que se a súa intención é escribir unha crónica dos acontecementos do século XX neste caso estas relacións parecen estar un pouco por riba desa intención. Por suposto isto é unha apreciación persoal e engado tamén que todas estas relacións, cruces, encontros e demais están moi ben feitos e case aparecen como algo crible e natural, pero en máis dunha páxina creo que duran demasiado e poden facer que se perda o interese. Unha das cousas que máis me gustaran da primeira entrega era o ben contado que estaba o inicio da Primeira Guerra Mundial, os problemas entre países e como os personaxes funcionaban dentro dese entramado. Neste caso non me pareceu que tivera tanto esa intención. Quizais sexa porque parte da base de que ese gran conflito é algo máis coñecido para a gran maioría dos lectores, pero aínda así botei de menos algo máis de contido histórico a ese respecto. Ademais diso creo que nalgúns casos da unha visión algo tendenciosa e parcial dalgunhas situacións ou feitos, case como tomando partido por algún bando concreto. Non vou dicir en que momentos percibín este tipo de cousas, é algo que prefiro deixar ao lector, que xulgue por si mesmo. Iso si, creo que da unha visión demasiado simple, por exemplo, da Guerra Civil española.

Si ten momentos que me gustaron moito, iso é innegable porque non deixa de ser un dos meus autores favoritos e son esas cousas as que fixeron que non deixara a lectura, ben, iso e que ler a terceira entrega é algo que entra dentro dos meus plans, por suposto. O ataque dos xaponeses a Pearl Harbor, todo o que rodeou á fabricación da bomba atómica, algunhas partes da guerra do Pacífico e os temas relacionados coa espionaxe durante a guerra e algunhas cousas máis resultáronme entretidas e interesantes. En cambio outros momentos que creo importantes deixáronme algo máis frío, a maior parte do relato durante a guerra europea resultoume quizais demasiado frío e pouco concreto, salvo por algúns detalles que o salvaron case da mediocridade. Volvo a dicir que é posible que Follet pense que xa hai demasiadas historias centradas nesa época, contando tantas cousas que é difícil engadir algo máis, pero aínda así botei de menos algo máis.

Gustoume, pero ao mesmo tempo decepcionoume un pouco. Nalgúns momentos se me fixo algo pesada e case aburrida. Esperaba algo máis, distinto nalgunhas cousas, menos centrado nas historias e relacións sentimentais entre os personaxes e máis centrado nas cuestións históricas, que creo que se quedan un pouco diluídas entre eses cruces de parellas, de encontros, separacións e demais. Nalgúns momentos todo iso non está nada mal, pero quizais se alonga demasiado, dálle demasiadas voltas e iso fixo que me cansara un pouco, que tivera ganas de rematar esa parte da historia e pasar a outra distinta e máis interesante, para min, claro.

A pesar de todo creo que é unha novela máis ou menos recomendable, sobre todo para os seguidores do autor e os que tiveran lido a primeira parte. A súa lectura foi case como subir nunha montaña rusa, con momentos que me gustaron moito e outros que non tanto, como se te dera un forte baixón, pero claro, tras ese viña moitas veces unha boa subida. Creo que é algo irregular, pero aínda así pode facer que pasemos un bo rato con ela. Para min a medio camiño entre unha novela histórica máis ou menos seria e un medio folletín (con todo o meu respecto para o xénero e os seus seguidores). E tamén cunha perspectiva histórica quizais algo sesgada nalgúns momentos precisos, pero iso xa é unha apreciación completamente persoal. Por suposto que lerei a última entrega, quero saber que e con quen nos vai contar eses últimos anos dun século XX cheo de claros e sombras. Ademais teño a impresión de que pode ser a época máis complicada e difícil de contar, esperemos a ver que fai Follet con todos estes personaxes. Iso si, espero tamén que me digades que vos pareceu esta de hoxe, a ver se coincidimos ou non.

"La vida de Pi"

Este último fin de semana tocou cine, que xa había tempo que apetecía. Iso si, tiñamos intención de que fora algo tranquilo, como outras veces, pero seguimos con ese costume de meter a grupos de nenos e nenas no cine sen ningún adulto que os controle un pouco, celebracións de cumpreanos que sigo sen entender demasiado, así como a razón pola que van ao cine, porque a ver a película seguro que non. Ben, tras esta pequena protesta seguimos co tema. Unha estrea deste último venres, “La vida de Pi”. Nalgúns casos vou ao cine atraido pola historia ou os actores, esta vez foi polo director, un deses que sempre ten algo bo que contar, e sobre todo ben contado, cunha posta en escena case sempre orixinal e distinta, imitada por outros pero co seu selo persoal. A primeira película, creo recordar, súa que vin foi “Tigre y dragón” e quedei fascinado tanto coa historia como pola forma de contala. Era realmente chamativa a maneira de filmar os combates, case como se un estivera a ver unha escena de ballet clásico. O director desta orixinal historia é Ang Lee e a película gustounos moito a todos os que fomos, aínda que a algúns se lle fixo un pouco longa de máis, a min conste que non.

Ang Lee é un director nado en Taiwán en 1954, pero educado nos Estados Unidos. Nas súas historias case sempre están presentes estes dous enfoques do cine, a espectacularidade do cine americano coa delicadeza e a calma do cine oriental. Moitas delas misturan a modernidade coa tradición e en case todas elas temos un certo ton de comedia lixeira, desas que fan que moitas veces teñas un sorriso continuo. Foi un dos primeiros en usar os grandes presupostos do cine americano para películas que unen as artes marciais co exotismo e a espectacularidade visual. Estudou teatro na Universidade de Illinois e logo nunha prestixiosa escola de arte de Nueva York. Como curiosidade foi compañeiro de clase de Spike Lee. En 1992 estrea “Manos que empujan”, unha historia sobre un ancián que non se adapta á vida occidental moderna, empeza a falarse del como un director prometedor. A seguinte confirma esa idea e convérteo nun dos máximos expoñentes do cine do seu país, “El banquete de bodas” (1993). Ao ano seguinte “Comer, beber, amar” dálle un dos seus maiores éxitos. Ademais será o pioneiro dunha boa cantidade de historias que seguían a mesma liña. Logo unha nova adaptación do clásico “Sentido y sensibilidad” conseguindo darlle un aire persoal a unha historia moi coñecida. En 1997 “La tormenta de hielo” o “Tigre y dragón” (2000) confirmaban a súa presencia como un dos directores máis orixinais e innovadores do momento. Sempre misturando o cine comercial pero dándolle un certo toque de calidade e case de selo de autor, “Hulk” (2003) ou a cinta do ano 2005 que lle deu un punto máis, “Brokeback Mountain”. A historia de hoxe é a súa última produción ata o momento. Gañou o Óscar no ano 2000 á mellor película estranxeira por “Tigre y dragón”, sendo nominado dúas veces máis antes desta. Con “Brokeback Mountain” gañou tamén o de mellor director no ano 2005. Outros premios avalan a súa traxectoria.

“La vida de Pi” é unha adaptación bastante fiel dunha novela de aventuras escrita polo autor canadense Yann Martel. Foi publicada tras moitos problemas no ano 2001 e gañou varios premios rapidamente. Como dixen ao principio, aínda que non lin a novela (queda anotada para facelo nalgún momento) por distintas recensións vexo que a adaptación é bastante fiel e segue a historia que Martel conta. Imos coñecer a vida de Piscine “Pi” Molitor Patel, un rapaz nado en Pondicherry, unha cidade da India na que os seus pais tiñan un zoo. Na primeira parte da historia imos coñecer os seus primeiros anos, saberemos por que o chamaron así e a razón pola que é coñecido como Pi, unha historia tan simpática como orixinal. Saberemos tamén dos seus problemas e preocupacións coas relixións, a espiritualidade e as cousas posibles e imposibles, así como o seu primeiro amor. Pero os seus pais ven máis rendible pechar o zoo e marchar cos animais cara a Canadá. Aí empezará a segunda parte da súa historia. Unha tremenda tormenta provoca o naufraxio do barco e todos morren, so se salva Pi, acompañado dunha cebra cunha pata rota, unha hiena, un orangután e Richard Parker, un enorme tigre de bengala. Todos eles compartirán un pequeno bote de salvamento e terán que sobrevivir no mar durante unha boa temporada. Serán 227 días de soidade, buscándose a vida para non morrer de fame, sede ou devorado por algún dos animais. Non vou contar nada máis, teredes que ver a película ou ler a novela, iso xa queda á vosa elección.

A min a película gustoume moito. A primeira parte, cando nos conta a historia dos primeiros anos de Pi resultoume fascinante. Unha historia moi metafórica, chea de dobres sentidos e de reflexións sobre a vida humana, as relacións entre as persoas ou a relixión. Todo contado desde un punto de vista que mistura realidade e ficción, con momentos a veces case ridículos misturado con elementos oníricos. Vese cun continuo sorriso, desde os primeiros anos de colexio ata as conversas cos seus pais á hora de comer, momentos realmente curiosos. Logo ven a parte central, o naufraxio, que se ve dunha maneira e chega a verse de outra parecida pero distinta cando cambiamos, case ao final, a forma de velo. Tanto unha parte como a outra teñen suficientes cousas interesantes como para que a historia non caia en ningún momento. A cinta dura algo máis de dúas horas e a min concretamente tívome atento e disfrutando en todo momento, sen chegar a aburrirme nunca. Tamén é certo que a algunha outra persoa das que viñan comigo non lle gustou demasiado e incluso se lle fixo algo longa, como sempre a subxectividade é unha constante. Creo que cada frase, cada palabra, cada escena ten algo que dicirnos, algo en que pensar e reflexionar. Toda a historia está chea de contido. Unha mistura perfecta entre realidade e fantasía, unha fábula chea de contidos e na que poderemos preguntarnos onde está a fronteira entre a fantasía e a realidade. En moitos comentarios falan de “realismo máxico”, creo que é un bo apelativo para esta historia.

E hai que comentar aparte a mestría coa que está filmada. Cando falei de Ang Lee xa dixen que como director ten unha serie de cousas que o distinguen do resto, incluso de moitos que seguen a súa estela. A historia está dirixida por unha gran man e fai que sexa mellor do que é. En moitos momentos é un auténtico espectáculo visual. As escenas da grandiosidade do mar con ese pequeno barco en metade da nada, o uso dos reflexos dun ceo diúrno ou nocturno no mar, os momentos tensos da historia... Todos teñen algo que fará que a maior parte dos espectadores non poidan permanecer indiferentes ante o que están a ver. O mesmo aire de fábula marabillosa que ten a historia pode verse na forma de contala, que axuda moitísimo ao argumento, é máis, sen esa mestría visual estaríamos ante unha historia creo que incluso fría, sen vida. Unha gran historia contada dunha maneira tan grande como ela mesma. Coidada ata o mimo, con momentos de horror e de poesía nunha mistura realmente boa, tanto no contado como no visual. Nos non a vimos en 3D, peor lin por aí que realmente podía merecer a pena vela así. Eu sigo a pensar que o 3D fai que, entre outras cousas, perda algo de luz, de nitidez, algo que é fundamental para poder disfrutala como se merece.

Os actores non son demasiado coñecidos, salvo unha intervención case anecdótica de Gerard Depardieu. Aínda así a parte central da historia está interpretada por un actor chamado Suraj Sharma, nado na India e completo novato nestas lides. Tendo isto en conta aínda lle dou máis mérito, completamente convincente en todo momento, na desesperación, na alegría, na tristeza, en todo momento creo que consegue transmitir ao espectador aquilo que se pretende.

Para min recomendable, amena, interesante e moi ben filmada. Con moito máis contido do que pode parecer nun principio e con varias posibles lecturas. Espero que vaiades ao cine, xa me diredes que vos pareceu.

Douglas Preston e Lincoln Child

Nalgún momento xa dixen que hai unha serie de autores que practicamente sempre garanten unha lectura entretida, amena e boa para pasar un bo rato. No caso destes dous de hoxe, ademais, aportan tamén tramas ben montadas, personaxes interesantes e ben deseñados, sempre con algo distinto e especial e unha certa tensión argumental que conseguirá que a maior parte das veces non podas deixar a lectura durante demasiado tempo. E digo autores porque no caso do comentario de hoxe a maior parte das novelas son autoría de dúas persoas. Conste que é algo que non entendo demasiado ben, iso de como se pode escribir unha novela entre dúas persoas. Non sei se un aporta a idea e o outro desenvolve a mesma, se cada un vai escribindo unha parte ou se se poñen a escribir entre os dous ao mesmo tempo, algo que me parece complicado. A maior parte das súas novelas entran dentro do xénero de acción e aventuras, en moitos casos de intriga política ou policial pero sempre con historias moi ben plantexadas e desenvolvidas. Falo de Douglas Preston e Lincoln Child. A maior parte das que escreben xuntos forman parte dese tipo de sagas que teñen como núcleo a un grupo de personaxes, pero ademais teñen novelas máis ou menos do mesmo tipo escritas de xeito individual, en ambos casos case todas merecen a pena.

Douglas Preston é un autor norteamericano nado en 1956. Comezou o seu traballo como escritor no Museo Norteamericano de Historia Natural de Nueva York. Ademais de colaborar con Child é autor de varias novelas e libros de temática científica, sobre todo ao redor da historia do sudoeste americano. Ademais ten algunha novela non de ficción escrita xunto ao autor italiano Mario Spezi, como “El monstruo de Florencia”, investigación sobre unha serie de asasinatos en serie. A maior parte das súas novelas están dentro da categoría dos best sellers e traducidos a gran cantidade de idiomas. Tamén escrebe sobre arqueoloxía en varias revistas americanas. No citado museo traballou como escritor, editor e encargado de publicacións. A finais dos anos 80 deixou ese traballo para dedicarse a escribir a tempo completo. De entre as súas novelas en solitario destacaría “El códice maya” (2004), “Tiranosaurio” (2006) ou “Impacto” (2010).

Lincoln Child naceu en 1957. Tras os seus estudios traballou como asistente nunha editorial, chegando despois a editor xefe. Editou numerosas antoloxías de relatos de terror e contos de pantasmas. Posteriormente traballou como analista de sistemas. Tras a publicación da súa primeira novela, en colaboración con Preston, “El ídolo perdido” (1995) deixou o seu traballo e dedicouse á escritura por completo. Das súas novelas en solitario destacar “Armonía Letal” (2005) ou “Infierno helado” (2009). Coñecéronse cando este editou unha novela do anterior. Agora, aínda que viven lonxe un do outro, escriben gracias ao correo electrónico e o teléfono.

A mistura entre un historiador e un analista de sistemas informáticos danos un resultado excelente. Todas as súas novelas están perfectamente documentadas e as historias teñen un desenvolvemento impecable en todos os sentidos. Todas entran dentro do xénero do thriller de acción ou política con elementos do terror máis clásico nunha mistura realmente boa. As historias son excelentes, pero destacan tamén na creación de personaxes, sobre todo de algúns dos que son fundamentais na mellor das súas sagas e das que levan, polo momento e se non conto mal, doce novelas. Os personaxes centrais das mesmas teñen unha serie de características que fan que sexan tremendamente atraentes e algúns deles tan fóra do normal que novela a novela vas descubrindo as súas motivacións, formas de ser e aquilo que os leva a comportarse como o fan, sempre con sorpresas dentro das súas historias persoais.

Creo recordar que a primeira novela súa que lin e que me enganchou por completo foi “Los asesinatos de Manhattan”, unha historia de misteriosos asasinatos en serie. Aí coñecín por primeira vez a un deses personaxes que te deixan encantado e que te fascinan desde un primeiro momento. Un deses que quedará na historia do xénero como algo realmente xenial. Un axente do FBI estraño, curioso e sempre con raras teorías que ao final rematan por ser certas. Apoiado sempre por unha capacidade de observación e razoamento por riba do normal e que deixa pasmados tanto ao seus compañeiros como a unha serie de personaxes da policía que o seguen de maneira fiel en todas as súas aventuras. Unha mistura entre Sherlock Holmes, James Bond ou o típico detective das clásicas novelas do xénero negro. Un home que mistura perfectamente a acción coa calma e o razoamento. Non se asusta ante case nada e os seus recursos son innumerables. Xa o seu aspecto, delgado, seco, elegante, seguro de si mesmo ata irritarte... Este é Aloysius Pendergast, posiblemente hoxe por hoxe o meu detective literario favorito por unha gran cantidade de razóns. Procede de Nueva Orleáns, a súa familia ten tendencia á loucura e algún estivo ingresado nun psiquiátrico. Fala varios idiomas e domina todo tipo de armas. Os seus métodos non sempre responden ao esperado, pero os seus resultados están sempre por riba do que o lector podería esperar. Un personaxe irrepetible e orixinal dentro do xénero. Ao seu lado irán aparecendo outra serie de persoas que estarán traballando máis ou menos ao seu lado ou enfrontándose a el. Dos seus colaboradores máis habituais temos ao tenente da policía de Nueva York Vincent D´Agosta, a antropóloga Margo Green, o periodista Bill Smithback, a arqueóloga Nora Kelly, a estraña protexida de Pendergast, Constance... Todos eles con personalidade e características suficientes como para resultar interesantes. Ademais novela tras novela iremos coñecendo algo máis das súas vidas, irán relacionándose entre eles conformando un tecido cada vez máis complexo. Os antagonistas serán sempre os asasinos, pero entre todos eles e protagonizando varias novelas da saga, temos a Diógenes, o malvado e perverso irmán do axente Pendergast, dous irmáns instalados nos extremos do ben e do mal.

Como xa comentei a primeira novela destes personaxes que lin foi “Los asesinatos de Manhattan” (2003) e entretívome de tal maneira que tiven que ler as anteriores e esperar con ganas as novas entregas. A primeira foi “El ídolo perdido” (1995) e a última polo momento é “Sangre fría” (2011). Todas elas parecéronme bos exemplos de literatura de entretemento puro e duro e todas me gustaron, cunha excepción, a titulada “El círculo oscuro” (2007). Pareceume a máis frouxa de todas, cunha historia algo lonxe da norma e cun desenvolvemento un tanto estraño, aínda así ten bos momentos. En case todas teremos elementos fantásticos, moitos deles case homenaxes ás grandes historias da literatura e o cine de terror, metidos dunha forma realmente maxistral dentro da historia, aínda que algunhas veces esas posibles intervencións fantásticas non o son tanto, chegando a unha explicación racional de case todo o que pasa. Salvo nos casos de algunha das últimas que si gardan unha estreita relación (refírome as que tratan o tema do irmán de Pendergast por un lado e a investigación da morte da esposa do axente por outro) podemos lelas en calquera orde, non é algo imprescindible seguir a serie tal como se publicou, pero se non a coñecedes eu recomendaría que empezarades pola primeira e seguirades a orde. Os personaxes van evolucionando, en ocasións temos referencias a aventuras anteriores que normalmente non son imprescindibles para seguir a historia, pero si para ter unha idea máis completa de como son os distintos personaxes.

Recentemente publicaron as dúas primeiras novelas dunha nova saga cun novo personaxe central, distinto do anterior pero con algúns elementos en común. De momento por aquí so apareceu a primeira, titulada “Venganza”. Neste caso o protagonista é Gideon Crew, un home que aos doce años foi testemuña do asasinato do seu pai, un famoso matemático que foi acusado de traizón ao seu país. Aos 24 anos a súa nai, antes de morrer, cóntalle que o seu pai era inocente e a súa morte foi a consecuencia dunha conspiración. Así que lle pide que vingue a morte do seu pai. Gideon elaborará un complexo plan, pero as cousas, por suposto, non van ser tan simples. A verdade é que me gustou menos que as anteriores, pero aínda así ten suficientes elementos como para que lea a segunda cando se publique.

Son dous deses autores que fan que teña ganas de ler as súas novelas ao pouco tempo de aparecer publicadas. A verdade é que son moi afeccionado a este xénero e non son demasiados os que saben facelo dándolle unha certa orixinalidade, tensión e atrapando ao lector desde as primeiras páxinas. Teñen unha forma de escribir moi visual, moi de cine e iso axuda moito a ler con ganas e fluidez. Son historias con moito ritmo, nas que sempre está a pasar algo e con sorpresas para o lector, sobre todo na resolución dos casos e na forma de desenvolver as tramas. Gústanme cando teño ganas de ler algo que non sexa nada complicado pero que ao mesmo tempo teña un mínimo de calidade. Best sellers, iso si, pero xa dixen máis dunha vez que ese apelativo tampouco ten por que ser malo ou sinónimo de moi baixa calidade. Preston e Child teñen un bo lugar dentro da literatura, as súas novelas véndense a millóns en todo o mundo e son moitos os lectores que esperan as súas novidades. Se non os coñecedes e vos gusta o xénero non os deixedes pasar, estou seguro de que van ser do voso gusto. 

Wilfred

Hai xa algún tempo do último comentario sobre series de televisión. A verdade é que ultimamente poucas novas estamos a ver, andamos máis con temporadas de estrea dalgunhas que estamos a seguir e pouco tempo queda para empezar outras. De todos modos algunha vai caendo, como é a que vos deixo hoxe por aquí comentada. Creo que é desas que ou gustan moito ou non se soportan, como soe ocorrer con esas que teñen un certo aire de humor, algo tan universal e ao mesmo tempo tan individual. No caso desta, so me gusta a min, cousas que pasan. A serie chámase “Wilfred” e ten, de momento, dúas temporadas en Estados Unidos, por aquí están a emitir a primeira delas en Fox.

É unha serie desas que antes eran moi habituais, das de vinte minutos de duración, cortiña, e de aire humorístico. Cando empecei a vela pensei que era outra das que rompen un pouco coa tónica habitual das series americanas, sobre todo polas formas e os personaxes. Díxenme que era outra desas distintas, que se apartan da corrección e do habitual. Claro que logo descubrín que non é exactamente unha serie orixinal, que é unha medio versión dunha serie australiana do ano 2007. Así que a orixinalidade ven de alá, pero tampouco lle quita mérito, xa que sendo como é entra dentro do que non soe vir do outro lado dos mares. Quero dicir que é unha serie excesivamente histriónica, cun punto de partida case ridículo, chea de momentos grotescos e algúns escatolóxicos, cun humor na súa maior parte bastante groso e directo, nada delicado. Vamos, unha das que podemos situar no outro extremo do que se soe considerar como “politicamente correcto”. Por iso dicía ao principio que é deas que gustan ou odias, non creo que ninguén quede no termo medio. Unha mistura entre o humor cínico, groso, alucinado e realmente bruto, pero ao mesmo tempo desprende un aire de tenrura que pode descolocar un pouco ao espectador.

Dous son os protagonistas centrais da historia. Por un lado temos Ryan Newman. É un avogado gris e triste, pouco contento coa súa vida e que, para poñer peor as cousas, perde o seu traballo. No primeiro episodio vemos como tenta suicidarse tomando unha boa cantidade de pastillas, que parecen non ter ningún efecto. Pouco despois a súa veciña lle pide que coide durante unhas horas ao seu can, xa que ten que ir traballar e non ten onde deixalo. Aquí empeza a trama central da serie. Cando ela chega co can a casa o que Ryan e nos veremos é a un estraño personaxe, un home cunha pinta bastante desastrada metido dentro dun enorme disfrace de can, este é o outro protagonista, o can Wilfred. Ryan achaca isto nun principio a unha alucinación estraña provocada polas pastillas. Rapidamente chama a súa controladora irmá, empeñada en dirixir a súa vida tal e como ela quere, que traballa como xinecóloga nun hospital, para preguntarlle polos efectos secundarios das pastillas que tomou, que evidentemente poden provocar todo tipo de efectos secundarios, entre eles alucinacións. Pero o tempo pasa e Wilfred segue aí, coa mesma pinta e falando e comportándose a medio camiño entre un can e un auténtico home sen a máis mínima educación e maneiras. Ademais fala con Ryan e manteñen conversas completamente coherentes. Pasa o tempo e a cousa segue así, pero todo isto axudará a Ryan a ver a súa vida doutra maneira e superar os seus problemas. Pasean pola cidade, todo o mundo ve a un home coa súa mascota, coa que charla, come, camiña... Todo é normal para o resto da xente menos para eles dous. Ademais Wilfred fuma, bebe e é afeccionado a varios tipos de drogas, todo un exemplo.

Como podedes ver o punto de partida é realmente estraño e ridículo. Aínda así a serie esconde no fondo de cada capítulo bastante contido. Practicamente todos os episodios teñen como título unha soa palabra, relacionada con aquilo que Wilfred axudará a Ryan a superar: felicidade, confianza, ira, medo, aceptación, respecto, orgullo, compaixón... A través dese humor burdo e directo ao mesmo tempo podemos extraer algunhas leccións, case todas elas bastante críticas coa forma de vida do mundo actual, co seu illamento, coa pouca preocupación polos demais, coa falta de amistade e confianza na xente... En todos eles tras ese marco ridículo e anómalo poderemos atopar máis dunha cousa interesante, sempre e cando sexamos capaces de soportar ao insoportable Wilfred, capaz de poñer ao seu novo amigo en situacións límite para axudalo a superar todas as súas limitacións persoais e as súas angustias. En certo momento, por poñer un exemplo do tipo de humor que aparece, Ryan lle di a Wilfred que non sexa racista, ao que el contéstalle que un can non pode selo, porque non distingue as cores. Pois nesta liña, xunto coa sexual e a escatolóxica, van moitos dos chistes da serie.

O protagonista é outro actor de cine que pasa á televisión, a ademais está a recibir moi boas críticas pola mesma. O bastante coñecido Elijah Wood, Frodo Bolsón na triloxía de “O señor dos aneis” é un dos dous elementos centrais da historia. A verdade é que está moi ben no papel dese home inseguro, con medos de todo tipo, incapaz de afrontar cambios na súa vida e que prefire renunciar a todo antes que, por exemplo, enfrontarse a irmá que lle consegue un traballo que el non quere no mesmo hospital no que está ela. O Ryan que é incapaz de pedirlle unha cita a súa nova veciña, a dona de Wilfred, da que empeza a namorar nada máis vela. Estáme a gustar moito nun papel que ademais ten bastantes variacións no seu comportamento e forma de actuar. Por outro lado o papel de Wilfred está interpretado por un actor ao que non coñecía de nada. Dicir que é o mesmo que fai o papel na serie australiana e que ademais é un dos guionistas da mesma, Jason Gann. Aínda dentro dese horroroso disfrace de can que parece saído duns saldos dunha festa de disfraces cutre está realmente ben. Insoportable nalgúns momentos, desagradable en moitos máis, egoísta noutros e nalgúns realmente preocupado polo seu novo amigo. Aínda que nunca teremos demasiado claro se as súas accións e comportamentos están enfocados ao seu propio disfrute e comodidade ou a tentar mellorar a vida do seu novo amigo Ryan.

De momento vin seis dos trece episodios que forman a primeira temporada e tras superar a sorpresa inicial polo desenvolvemento da historia estáme a gustar bastante. Quizais sexa por ese aire que ten que fai que sexa distinta ao que vemos habitualmente, non o sei. A verdade é que nalgúns momentos non é sinxelo non poñer unha cara de certo asco ante algunhas situacións, pero ao mesmo tempo en moitas outras é imposible non rir ben a gusto ou pensar por onde van ir as cousas, xa que case sempre tenta sorprender ao espectador con saídas inesperadas. Unha boa mistura entre acidez e tenrura que para min merece a pena e penso seguir vendo porque estáme a gustar bastante. De todos modos creo que podedes darlle unha oportunidade, que sempre queda a opción de non seguir con ela. Ademais creo que non é desas que necesitan seis ou sete episodios para saber se te vai gustar ou non, con ver un par deles xa te queda máis que claro por onde van ir os tiros, suficientes para tomar unha decisión de seguir con ela ou non. De momento son dúas temporadas de 13 episodios cada unha. Unha serie cun aire indie, case de cine independente traspasado á televisión. Xa me diredes que vos parece.

"As voces baixas", Manolo Rivas

Hai uns días un bo lector díxome que acababa de empezar a novela que vos deixo hoxe e que estaba realmente enganchado a ela, que era do mellor que tiña lido nos últimos vinte anos. A verdade é que foi unha afirmación que me sorprendeu un pouco, sobre todo porque viña dun gran lector en todos os sentidos. Por un lado o autor deste novela é deses que sempre me gustan, máis ou menos, pero a súa prosa e a súa forma de escribir sempre é capaz de sacarme máis dunha sensación de asombro e de encher a miña lectura de sensacións. Por outro lado cando te din algo como o que me dixeron a min en ocasións empezas o libro cun certo coidado, como non querendo dar a razón aos comentarios. Claro que logo as críticas, comentarios e recensións que teño lido falan verdadeiras marabillas dela, cualificándoa de realmente boa. E a verdade é que coincido con todos eles, remateina hai pouco e deixoume un sabor impresionante, tanto que non vai pasar demasiado tempo sen que volva collela. Ademais é unha historia escrita orixinalmente en galego, que eu lin en castelán tras comprala en formato dixital, algo que na súa lingua orixinal, lamentablemente, aínda non é posible. Falo de “As voces baixas”, a última novela de Manolo Rivas, de moi recente publicación. En galego podedes atopala na Editorial Xerais e en castelán en Alfaguara. As portadas son distintas en ambas edicións e aquí vos deixo as dúas, pero é evidente que a da edición en galego gustoume moito máis, máis preto do que imos ler, máis directa.

Manolo Rivas é un escritor, poeta, ensaísta e periodista que escribe fundamentalmente en galego, aínda que practicamente toda a súa obra pode atoparse tamén en castelán; ademais varias das súas obras foron levadas ao cine. Naceu en 1957 en A Coruña e actualmente vive en Vimianzo. O seu pai viviu unha temporada emigrado en América, traballando como músico en orquestras de baile e albanel. A súa vida desenvolveuse case na súa totalidade na súa cidade natal, onde chegou a traballar na súa época de estudante en “El ideal gallego”. Logo marchou a Madrid a estudar Ciencias da Información, licenciándose na Universidade Complutense, mentres empezaba a traballar no mundo do periodismo. Foi un dos fundadores e redactores de “Teima” (1977), o primeiro semanario escrito integramente en galego. Dentro do mundo do periodismo traballou en varios medios de prensa, radio e televisión. Ademais é un dos fundadores de Greenpeace en España e formou parte da súa primeira directiva. En setembro de 1981 foi un dos tripulantes dun pequeno pesqueiro que se enfrontou cos barcos mercantes que botaban residuos radioactivos na Fosa Atlántica e portavoz do movemento “Nunca máis”, xurdido a raíz da catástrofe do petroleiro Prestige nas costas de Galicia. Actualmente combina o seu traballo como novelista co periodístico no diario “El País”. A súa produción comprende desde novelas, libros de relatos, poesía, unha obra de teatro, algunha novela xuvenil e libros que recompilan os seus artigos periodísticos. Quizais a súa faceta máis coñecida sexa a de novelista, tanto no que se refire a coleccións de relatos curtos como nas novelas algo máis longas. Entre as máis coñecidas poderíamos destacar “Os comedores de patacas” (1992), “¿Que queres de min, amor?” (1996), “O lapis do carpinteiro” (1998), “As chamadas perdidas” (2002), “Os libros arden mal” (2006) ou “Todo é silencio”, publicada a finais do 2010. Varias delas foron levadas ao cine, quizais a máis coñecida sexa “O lapis do carpinteiro”. A versión de “Todo é silencio” chegará ás pantallas en breve. En 2011 publicouse “O máis estraño”, unha edición dos seus contos e relatos curtos. “As voces baixas” é a súa última publicación, de hai unhas poucas semanas.

“As voces baixas” é unha novela case de memorias, máis ben de recordos soltos, de pequenas cousas que van aparecendo na cabeza do autor mentres recorda o pasado. O elemento detonante é a morte da súa irmá María, o elemento case central de todas as historias que Rivas nos vai contando. Momentos da súa vida, todos eles importantes, todos eles recordados desde o presente como algo que foi formando e conformando ao Rivas de hoxe. As voces baixas son eses recordos, as voces de xente sen importancia, sen transcendencia pero fundamentais para a vida de cada un. Todos temos na nosa cabeza esas voces que, unhas para ben e outros para mal, forman parte do que somos hoxe. Os nosos pais, irmáns, tíos ou curmáns, os nosos compañeiros do colexio ou os nosos profesores, os nosos amigos e veciños, os primeiros compañeiros de traballo... Toda esa xente que nalgún momento da nosa vida pasou máis ou menos preto de nós e que recordamos a través do tempo. Pero tamén son as voces da natureza, dos lugares nos que vivimos, os sons do vento, das ramas das árbores... Son as voces de todo o que nos rodea e que nos rodeou, tan baixas as veces que case non as escoitamos conscientemente, pero que cando pensamos un pouco aínda están aí. As voces das palabras e dos silencios, dos xestos ou as actitudes, das alegrías e das penas.

Hai algo máis dun ano comentaba aquí “Todo é silencio” e dicía que Rivas recordábame nalgunhas cousas a Paul Auster. Curiosamente a última novela deste segundo autor ten unha certa similitude coa de hoxe, aínda que o detonante deses recordos sexa distinto. Aínda así non teñen nada que ver, son radicalmente distintas. Sempre dixen que Auster é dos meus autores favoritos e gustoume ese “Diario de inverno”, pero a de Rivas ten un aire case oposto, máis sentido, máis parecido a nós, polo menos desde o meu punto de vista. Non hai un so momento no que o lector non sinta algo, e non en singular, porque a cantidade de sensacións de todo tipo que podemos ter cun simple parágrafo é enorme. É imposible que ningún lector non se sinta preto, pero moi preto, do que Rivas nos está a contar, que non recordemos algún momento das nosas vidas, a algunha persoa ou algunha situación. O que nos está a contar é algo coñecido, moi preto del, pero que todos podemos entender e sentir porque todos tivemos momentos parecidos aos que estamos a ler. Ese é un dos seus grandes méritos, que estamos a ler a historia dunha persoa normal, cunha vida máis ou menos normal e con todo o que iso trae consigo. Todo o que nos vai contar ten a súa importancia, son eses pequenos ou grandes detalles que moitos recordamos e que volven de repente ás nosas mentes nalgúns momentos. Historias de grandes e pequenas alegrías (que boas son estas segundas, sobre todo porque normalmente son inesperadas), de leves e profundas tristezas, de momentos aparentemente sen importancia pero que logo, co paso dos anos, descubrimos que si a tiñan. E palabras, moitas palabras, frases, preguntas non feitas ou respostas non dadas; e silencios que a veces, bastantes, din máis que un bo montón de palabras.

O marabilloso da novela é a perfecta mistura entre o que nos conta e como o conta. Xa dixen no seu momento e o reafirmo agora, creo que Rivas é hoxe por hoxe o escritor que mellor manexa a lingua de todos os que coñezo, e non so en galego ou castelán. A conxunción entre o que nos conta e as palabras que usa é maxistral e, como dixen algo máis arriba, consegue tal cantidade de sensacións no lector que máis dunha vez volverás ler o mesmo parágrafo, a mesma liña ou aquela imaxe máis dunha vez para degustala como se merece. É unha forma de escribir que enche, case como unha ducha de palabras que caen de xeito tan perfecto e combinado que te deixa completamente satisfeito, pleno. Cústame non poñer neste comentario un montón de cousas que me deixaron marabillado, pero non quero descubrir nada de nada e esta vez menos. Creo que é imprescindible non contar nada e deixar que cada lector tome contacto con estas voces baixas que Rivas nos achega, porque vai descubrir moito máis do que parece nun principio. O uso que fai o autor das imaxes, as metáforas, comparacións e todo o elenco de recursos retóricos é xenial e perfecto, sempre visual e evocador para o lector, imposible que un non sinta algo cando colla estas páxinas nas súas mans.

Multitude de personaxes aparecen nestas pouco máis de duascentas páxinas, o eixe central como dixen é a súa irmá María, pero tamén serán constantes os seus pais e avós de ambas ramas. Os demais van aparecendo e desaparecendo en momentos puntuais, o seu tío comerciante de especias, os seus profesores e compañeiros de clase... Imos coñecer case todos os momentos da vida do autor, moito máis dos seus primeiros anos, pero tamén dos seus estudios de Periodismo (aqueles nos que un profesor devólvelle un traballo dicíndolle que aquilo non é periodismo, que é literatura) e os seus primeiros traballos como periodista. De todos eles quedo con tal cantidade de historias que é imposible poñelas aquí, porque quizais serían practicamente todas, non hai un so momento que rompa a liña da narración nin un so momento que non provoque unha reacción no lector. Moitos conmovéronme pero tamén teño que dicir que houbo outros que provocaron auténticas risas, como a explicación de por que desapareceron os celtas de Galicia ou algunhas historias sobre o exame que fixo o seu pai xa de maior para conseguir o Graduado Escolar, aínda que podería mencionar moitas máis. Iso si, sorrisos cheos de tenrura case sempre.

Creo que o meu amigo tiña razón, podo dicir que desde o meu punto de vista é a mellor novela que teño lido en moito tempo e quizais a mellor en todos os sentidos das que levo comentadas por aquí. Absolutamente recomendable para ler máis dunha vez e eu recomendaría a todo o mundo que poida que o faga na súa lingua orixinal, en galego. Quizais algunhas historias, momentos ou actitudes sexan máis cercanas aos que vivimos aquí, pero en absoluto serán alleas aos demais, calquera poderá disfrutar enormemente da lectura, sexa de onde sexa. Eu quero lela pronto así, creo que aínda me vai gustar máis. Ten absolutamente de todo e todo bo e creo que neste caso non me pode a paixón polo autor, porque é unha opinión que estou a escoitar incluso de xente á que non lle gusta demasiado o autor. E non so iso, escoitando estas voces baixas entenderemos mellor moitas das obras anteriores, que polo que agora leo, están cheas de influencias (loxicamente) desta vida anterior, desas persoas, vivendas, situacións... Facédeos con el, acompañade ao neno Rivas e a súa irmá María, a verbívora da familia...

"Ahora y siempre", Jack Finney

Hoxe imos cunha novela de ciencia ficción no seu sentido máis clásico, tanto polo autor, a época de publicación ou a temática. Chegoume por unha recomendación nada máis e nada menos que de Stephen King. Que ninguén pense que falei con el nalgún momento, para nada. Ao final da súa novela “22/11/63” que comentei non hai demasiado tempo aparece citado este autor e esta novela, e dela di King que é unha das mellores historias sobre viaxes no tempo que tiña lido. Así que me chamou a atención porque non a coñecía e ao autor pouco, a verdade. Agora, tras lela, non sei se é unha das mellores sobre o tema, quizais o paso do tempo quitoulle algo, pero en xeral gustoume bastante. O autor é Jack Finney e a obra titúlase “Ahora y siempre”.

Jack Finney é un autor nado en Milkwaukee en 1911, falecido en 1995. A maior parte da súa produción literaria entra dentro do xénero da acción e a ciencia ficción. Quizais a máis coñecida foi a que deu lugar á película “Os ladróns de corpos”, da que hai varias versións. O seu nome completo é Walter Branden Finney. Traballou nunha axencia de publicidade en Nueva York durante moito tempo. A principios dos anos cincuenta trasladouse a California, onde viviu o resto da súa vida. A maior parte das súas historias son contos ou novelas curtas, moitas delas publicadas orixinalmente en periódicos e revistas do xénero. Empeza a súa carreira nos anos 40. O seu primeiro conto, “The widow´s wall” apareceu na coñecida revista de misterio “Ellery´s Queen”, gañando un concurso convocado pola mesma. A comezos dos 50 abandona o mundo da publicidade e convértese en escritor a tempo completo, producindo oito novelas, varias coleccións de contos e dúas obras de teatro. A súa primeira novela aparece en 1954, “Five against the house”, que foi levada ao cine ao ano seguinte. En 1955 aparece a súa historia máis coñecida, “Os ladróns de corpos”, publicada por entregas e adaptada ao cine por primeira vez en 1956. Algúns consideran que con ela sentou as bases da novela moderna de terror. En 1959 publica “Asalto al Queen Mary”, unha novela de acción que tamén chegou ao cine. O seu maior éxito foi “Ahora y siempre”, aparecida en 1970 baixo o formato de novela ilustrada. En 1987 gañou o “World Fantasy Award”, premio en recoñecemento a toda unha carreira. En 1995 aparece de modo póstumo “From time to time”, unha continuación de “Ahora y siempre”.

O protagonista da historia é Simon Morley, un ilustrador dunha axencia de publicidade de Nueva York, algo máis de trinta anos e cunha vida bastante rutinaria. Cun traballo no que o que menos importancia ten é a creatividade e con algunhas amistades máis ou menos importantes, algunhas relacións persoais bastante superficiais e pouco máis. Mantén unha relación con Katie, peor é case tan pouco apaixonada como o resto das cousas que o rodean. Ela ten unha tenda de antigüidades, onde vende e restaura todo tipo de cousas. Parece que a tenda atrae máis a Simon que a propia Katie. Alí atopa obxectos e fotos dun pasado que lle fascina e que fai funcionar a súa imaxinación. Un día un estraño personaxe achégase a el cunha proposta máis estraña aínda, facer unha viaxe ao pasado. Algo que a Simon por un lado atráelle enormemente pero que por outro pon en marcha as súas dúbidas, sobre todo no que se refire á posibilidade real de dita proposición. Acepta e é enviado a un estraño almacén, que non é máis que unha tapadeira dun proxecto secreto do goberno dos Estados Unidos. Alí coñecerá a unha boa cantidade de personaxes tan estraños como o único ao que xa coñece. Tras unha exhaustiva batería de probas para comprobar a súa idoneidade para o experimento é aceptado. Verá que hai mais xente como el, que esas persoas o teñen investigado a fondo, coñecen toda a súa vida, os seus gustos, as cousas que fai, absolutamente todo. O paseo polas distintas zonas da instalación é unha proba para a súa capacidade de asombro, xa que verá de todo. Cada persoa está inmersa unha especie de decorado inmenso que reflicte a época, a forma de vida ou o ambiente da época que vai visitar na súa viaxe temporal. Parece o mellor candidato de todos os que teñen pasado por alí, así que se ve en posición de poñer unha condición. Quere ir ao Nueva York de 1882, unha nota que lee en presencia de Katie é o motivo, quere ir para poder interpretar completamente dito papel, saber que pasou e por que. Así porase a vivir durante un tempo no ambiente que lle espera, sen saber se todo iso é realidade ou fantasía. Unha pequena viaxe duns minutos bastaralle para comprobar que realmente é posible, pode viaxar no tempo. Trala proba pasará un tempo en Nueva York, pero todo vai complicarse pouco a pouco. Este novo mundo antigo chámalle a atención enormemente, así que mentres convive cos seus antepasados dedicarase a anotar, debuxar ou fotografar todo o que ve, a súa propia cidade pero moitos anos antes, igual nalgunhas cousas e completamente distinta noutras.

En liña xerais a novela gustoume bastante, ten elementos orixinais, unha historia ben levada e momentos realmente bos. Pero houbo algunhas cousas que me cansaron un pouco e rompían co fío xeral da trama e podían chegar a facerse algo pesadas. O personaxe de Simon vive fascinado pola época á que vai viaxar e iso fai que as descricións de edificios, rúas, persoas, listados de invitados a unha festa...as veces fanse un pouco pesadas. Ademais como foi publicada como unha novela ilustrada está chea dos debuxos que o protagonista fixo, das fotos que el e outros tomaron, de imaxes de periódicos da época. Evidentemente contribúe a que o lector fágase un marco realmente perfecto da época e das distintas formas de vida do Nueva York de finais do XIX, pero para un lector que queira concentrarse na historia e no que ocorre pode chegar a sobrar, polo menos algunha delas. Iso si, a maior parte dos acontecementos que o autor conta son reais e ocorreron máis ou menos como el o fai, incluíndo aos seus personaxes de ficción. Non os vou contar, porque sería entrar demasiado na historia, pero no epílogo final saberedes a que me estou a referir.

O protagonista é un personaxe interesante e divertido, fascinado polo pasado e atrapado nese mundo que tanto lle gusta, moito máis que o seu, que case lle parece falso e baleiro. O resto dos personaxes da historia tampouco quedan atrás. Todos eles, sobre todo aqueles cos que ten contacto no pasado, son realmente bos. A historia que nos conta, aínda parecendo simple nun principio, veremos como pouco a pouco vai tomando algúns camiños sorprendentes e cambiando case constantemente. Por iso a veces ese uso excesivo da descrición pareceume algo pesado, porque o que eu quería era que a historia avanzase para ir vendo que pasaba con Simon e os demais.

En xeral unha novela de ciencia ficción bastante recomendable. Se sacamos algúns deses pasaxes que mencionei, que se concentran sobre todo na parte central da historia, é máis que interesante e entretida, e sobre todo con algunhas sorpresas para o lector, que sempre está ben que non nos esperemos algunhas cousas. A historia está ben desenvolvida e ten moitos bos momentos que gustarán, polo menos a min gustáronme. Os dous personaxes protagonistas teñen moito que contar, e os seus antagonistas tamén en moitos sentidos. As últimas páxinas parecéronme do mellor sobre o tema de viaxes no tempo que teño lido en moito tempo e creo que a Stephen King influíronlle nalgúns aspectos á hora de escribir a súa última novela. Recomendable para os afeccionados á ciencia ficción, os que non o sexan tamén poderán pasalo ben con ela.

"Os fillos do mar", Pedro Feijoo

No instituto no que traballo temos dous clubs de lectura, un para o alumnado e outros para profesorado, persoal non docente, pais e nais. Curiosamente ambos levados pola mesma persoa, Ramón Nicolás, autor do libro do comentario anterior. Unha das súas ideas é escoller sempre novelas de autores ou autoras que poidan asistir a unha pequena sesión de charla cos seus lectores, o que é un estímulo máis para ler o libro. Sempre é interesante charlar, preguntar, analizar e ver que ideas tiña cando o escribiu e contrastalas coas dos demais. Ven isto porque a novela que vos deixo hoxe lina a raíz do citado club e o vindeiro luns día 22 deste mes teremos a visita do autor. É Pedro Feijoo e a súa novela “Os fillos do mar”, editada en galego por Xerais cunha primeira edición en marzo do 2012 e unha segunda en xuño do mesmo ano, así que podemos dicir que está a ter un certo éxito.

Pedro Feijoo naceu en Vigo en 1975. Estudou filoloxía pero se dedicou á música, cunha traxectoria como produtor, compositor e membro dalgúns destacados proxectos musicais galegos, en grupos como “Los Feliz” ou “Lamatumbá”. Tras case doce anos no mundo da música decidiuse a abrirse camiño como escritor. En 1997 publica o seu primeiro libro, “Cousas do “Galicia”, por Castelao”, un ensaio analizando as relacións entre este autor e o periódico vigués que dirixía Valentín Paz Andrade. No ano 2005 publicou “Viva o Fu Remol”, unha crónica na que analiza os moitos problemas do panorama musical galego. En 2011 aparece o relato “O segredo do viaduto”, dentro dun volume dedicado ao xénero curto do “XII Certame Literario de relatos curtos Os Viadutos”. A de hoxe, “Os fillos do mar” e a súa primeira novela longa e foi finalista do importante premio de novela convocado pola Editorial Xerais.

O protagonista é Simón Varela, vigués, estudou a carreira de Arquitectura en Barcelona, uns estudos que lle levaron dez anos nada máis e nada menos. Leva unha vida algo gris e a a súa mediocridade como arquitecto é patente. Os poucos encargos que lle caen son de pouca ou ningunha importancia, pequenos arranxos cos que vai tentando sobrevivir. Un día recibe a chamada de Isabel Llobet, unha das mulleres máis adiñeiradas e coñecidas da cidade de Vigo, onde transcorre a historia e que xunto cos seus arredores convértese nun personaxe máis. Ela quere que lle faga unha pequena reforma nunha fonte que ten no seu pazo de Canido. Simón sorpréndese moito ante este encargo, de tan pequena envergadura como todos os que recebe, mais neste caso a diferencia radica en quen llo fai, alguén moi coñecido e con moito diñeiro. Como é posible que o chamara? Evidentemente non está para rexeitar traballos, así que colle o seu vello e destartalado coche e alá vai. Ao primeiro que coñece é a Ernest Rovira, secretario e avogado da familia. Aos poucos días de comezar o traballo, e tras desmontar as pedras da fonte, atopa unha gruta subterránea, de onde nace o manancial, e nela un misterioso cofre. Case ao mesmo tempo a señora Llobet aparece morta na súa habitación. Simón pensa que alá foi a súa posibilidade de traballar e gañar algún diñeiro, pero non será así. Asiste ao funeral de Isabel Llobet, a medio camiño entre o respecto e unha certa amistade, e tras el o secretario comunícalle que terá que asistir á lectura do testamento, xa que parece estar incluído nel. Oirá falar do defunto marido da señora Llobet, Eneas Dafonte e coñecerá aos fillos da parella. Xulio Dafonte, un presunto mafioso, contrabandista e metido en negocios escuros. Ela é Mariña Dafonte, unha muller que lle chamará a atención desde o primeiro momento, cando a ve no funeral. A partir da lectura das últimas vontades Simón verase metido case sen querelo nunha historia chea de misterios, perigos, enganos e riscos na que parece estar implicada toda a familia. Quizais o que menos entenda é que pinta el en toda esa historia.

A historia ten elementos de novela negra, de aventuras, unha boa dose de intriga para o lector e incluso algúns momentos de calma nos que se van forxando relacións de amistade, amor... Incluso podemos dicir que ten algunhas pingas de novela histórica en varios sentidos, con momentos que parten da coñecida batalla de Rande en 1702 ata a Guerra Civil española, a Segunda Guerra Mundial e os nazis alemáns. Parécevos unha estraña mistura? Pois eu penso que o autor manexa todos estes distintos datos e momentos cunha mestría destacable para ser a súa primeira novela longa, xa que en ningún momento a conexión entre estas pasaxes da historia aparece ante o lector como algo forzado, ridículo ou pouco crible. A historia non cae en ningún momento no estrambótico, para o lector todo transcorre dun xeito natural, como algo que podería pasar pero sempre con ese aire de ficción que toda novela de aventuras debe ter. Desde o momento da apertura do testamento a acción non decae, sempre está a mover aos personaxes dun lado a outro, xa sexa fisicamente ou rompéndolles a cabeza con enigmas ou situacións que non saberán interpretar nun primeiro momento.

Ademais a trama e o desenvolvemento están salpicados cun ton entre humorístico e sarcástico, na súa maior parte protagonizado por Simón, un home normal con un bo aire crítico e cáustico en moitos momentos, sobre todo naqueles nos que se ve metido en situacións impensables para el. O estilo é sinxelo e ao mesmo tempo ben traballado, con moitos matices e momentos para todo. As descricións son breves e concisas, suficientes para facerse unha idea das cousas, e máis para os que coñecemos a cidade na que transcorre a historia. A verdade é que nese sentido vai facelo tan ben que creo que os lectores que non a coñezan terán ganas de facelo. Vigo e os seus arredores, claro, que tamén teñen unha boa participación na trama e que non vou mencionar porque quizais iso sería destripar un pouco a historia, e o mellor é viaxar con Simón por todos eses lugares mentres avanzamos na solución dos varios misterios que atoparemos.

Pareceume unha novela moi entretida, amena e con momentos divertidos, teño esbozado máis dun sorriso mentres pasaba as páxinas. Unha historia nada pretenciosa e coa intención fundamental, creo eu, de entreter ao lector cunha intriga ben montada, uns personaxes interesantes e con personalidades ben definidas. Unha boa historia, uns bos personaxes e cun desenvolvemento interesante, non creo que se poida pedir máis. As miñas lecturas teñen moitos obxectivos e un dos fundamentais é o entretemento, pois esta conségueo con creces. Creo que son necesarias novelas deste tipo en galego para animar aos lectores a facelo nesta lingua. Ademais é unha historia axeitada para calquera idade e creo que incluso podería ser do agrado dos alumnos de calquera instituto de Galicia, eses aos que queremos animar á lectura dándolles novelas que lles poidan gustar e atrapar a todo tipo de lectores. Recoméndoa non so nese ambiente, senón para calquera que queira pasar un bo rato lendo unha novela de aventuras nun sentido bastante clásico do xénero. Creo que incluso unha boa historia con aires cinematográficos, tería escenas realmente espectaculares, cando a leades saberedes por que o digo.

"Onde o mundo se chama Celso Emilio Ferreiro", Ramón Nicolás

A recensión de hoxe ten un par de cousas que fan que sexa un pouco especial. A primeira delas é o autor. Ramón Nicolás é compañeiro de traballo desde hai 13 anos nas nosas labores docentes, pero por riba diso é un bo amigo, máis que un mero compañeiro, moitas charlas, cafés e demais apoian esta idea. Por outro lado o tipo de obra que comento tamén é algo que difire do que normalmente aparece por aquí. Deixarei as miñas impresións e opinións sobre unha novela dun xénero que non é dos que normalmente leo, o ensaio, neste caso un ensaio biográfico, aínda que penso que é un pouco máis que iso, que vai un pouco máis alá dentro deste tipo de obras. Ao principio sentinme na medio obriga de lelo, que menos cando o autor está preto, pero xa desde o principio notei que estaba narrada de tal xeito, sobre todo nalgunhas partes, que estaba seguro que de me ía gustar, como así foi ao final. O libro titúlase “Onde o mundo se chama Celso Emilio Ferreiro”, publicado recentemente por Xerais e presentado en Vigo o pasado día 28 de setembro.

Ramón Nicolás naceu en Vigo en 1966. Licenciado en Filoloxía galaico-portuguesa pola Universidade de Santiago en 1989 e na actualidade profesor de ensino medio. Desde finais dos anos 90 dedica tamén parte do seu tempo á crítica literaria, conseguindo un lugar importante dentro do mundo da literatura galega. Colaborou en varios medios de comunicación, sobre todo en prensa escrita. Na actualidade publica semanalmente no suplemento “Culturas” de “La Voz de Galicia”, na revista “Biblos” e ademais unha páxina mensual na revista “Qué Leer”. Tamén colaborou no programa “Libro Aberto” da TVG. Ademais do seu traballo como crítico é tradutor e ensaísta. Dirixe a colección “Biblioteca das Letras Galegas”, de Xerais e recibiu o premio á cooperación editorial no ano 2004 pola súa labor como crítico literario. A web Fervenzas Literarias destacouno como mellor crítico literario dos anos 2008, 2009, 2010 e 2011, e na mesma web a súa tradución de “Sete casas en Francia”, de Bernardo Atxaga, foi considerada como a mellor na sección de tradución para adultos do ano 2009. No 2011 a tradución de “30 gramos”, de Lionel Moura, recibiu o Premio Lois Tobio da Asociación Galega de Tradutores, recibindo ese mesmo ano o Premio da Asociación de Escritores en Lingua Galega pola súa traxectoria no xornalismo cultural. Entre outras obras “O soño sulagado de Celso Emilio Ferreiro” (1992), “Dicionario dos verbos galegos” (1992), “Entrevistas a Álvaro Cunqueiro” (1994), “Papeis de literatura” (2001), “Manuel Lugrís Freire. Vida e obra” (2006). Ademais coeditou outro bo número de obras ao redor das mesmas temáticas, boa parte delas centradas na figura de Celso Emilio Ferreiro. Este é un home do que sempre se sentiu preto, desde o ano 2011 é patrono da Fundación Celso Emilio Ferreiro e o resultado de todos estes anos de traballo sobre a súa vida e obra e o que vos deixo hoxe. Non podo esquecer tampouco a recomendación do seu blog, “Caderno da crítica” que poderedes atopar na seguinte dirección: http://cadernodacritica.blogaliza.org/

Celso Emilio Ferreiro nace en Celanova (Ourense) en 1912 e morreu en Vigo en 1979. Escritor sobre todo de poesía e algo de prosa, un dos persoeiros máis importantes do galeguismo antes, durante e despois da Guerra Civil. Unha infancia en Celanova, a súa participación na guerra, o exilio a Venezuela durante case oito anos e a súa volta na que se ve obrigado a vivir en Madrid, que é onde atopará traballo. Unha vida chea de cousas, de matices, de problemas, de alegrías e desencantos. Unha vida que non vou desvelar porque agora esta obra vai achegarnos a todas estas cousas. De paso teño que dicir que a maior parte delas descoñecidas para min. Evidentemente coñecía ao autor e a súa obra, pero gracias á novela de hoxe teño unha visión moito máis completa da mesma, completa e interesante, con moitas cousas que me chamaron a atención. Creo que ese desencanto foi unha das constantes da súa vida, iso e a poesía, claro, arma para sacar fóra todo o que tiña e tamén para loitar contra moitas cousas. Coñeceremos moitas historias, interesantes unhas e curiosas outras. Como a súa ilusión de rapaz era ter unha bicicleta e acabou cun burro, como lle pide a Camilo José Cela que lle consiga un cráneo de vaca portuguesa, como coñece a Moraima, a súa muller... Unha chea de datos, de momentos da súa vida, de detalles que fan que ademais de aportar unha visión moi completa sexa unha lectura entretida e moi agradable, en moitos momentos case como se estiveramos a ler unha novela e non un ensaio biográfico. É a primeira biografía editada deste home fundamental da cultura galega, centrada máis (e iso é o máis interesante) na súa vida, non na súa obra. Non é unha análise dos seus poemas, dos seus libros ou dos artigos, claro que se fala deles, pero como un elemento máis dentro dunha vida chea de momentos importantes.

Un relato da súa vida, feito por un lado con toda a obxectividade que da o material co que traballou o autor, pero ao mesmo tempo cun gran cariño pola persoa que se nota en moitos momentos. Hai varios capítulos a medio camiño entre o ficcional e a realidade nos que o autor imaxina escenas da vida de Celso Emilio, escenas que o lector vai vivir case como si estivera nelas, cun dominio da narrativa de ficción que non é algo normal neste tipo de obras. Non podo resistirme a deixar un breve fragmento deses capítulos, este en concreto é o inicio do 10, “Vésperas”:

“A casa vai ficando baleira. Hai moito rebumbio nela, todo remexido, todo fóra do seu sitio en ben de tarecos esparexidos que non se sabe aínda se irán a parar aos baúis ou cumprirá desfacerse deles de vez..., semella como se levantasen o campamento logo dunha longa tempada instigando o inimigo, por riba este raro calmizo que reina nun estraño mes de maio como este.

CEF senta no seu despacho minúsculo da casa, hoxe máis escuro e tenebroso ca nunca: a mesa xa varrida dos poucos enseres que sempre tivo arriba dela, os andeis da biblioteca só deixan ver a poeira que delimitaba a posición dos vellos libros agora metidos en caixas, pasa un dedo pola madeira mentres prende outro cigarro...”

En momentos importantes e precisos da súa vida o biógrafo métenos dentro da mesma, imaxinando escenas e, sobre todo, sentimentos e sensacións. Creo que é un bo modo de facer máis humano e cercano ao personaxe, que os lectores teñamos unha idea de como era realmente, unha visión máis que sumar ao resto do que nos conta, axudando a coñecer realmente a Celso Emilio. Entre estes momentos novelísticos está o resto da súa vida contada tamén dun xeito ameno e fluído, que nunca se fai pesado para o lector. Unha morea de datos, de personaxes, de historias, de lugares resultado dun inxente e enorme traballo de investigación. Non creo que esaxere se digo que é unha innovadora maneira de achegarnos á biografía dunha persoa, moito máis interesante e amena que en outro gran número de ensaios e que pode crear un novo camiño para este tipo de obras.

A editorial cualifica a obra como “unha biografía monumental”, unha obra que percorre a vida dun autor fundamental da sociedade galega. Podo dicir con coñecemento de causa que o traballo realizado por Ramón Nicolás tamén merece ese adxectivo de “monumental”. Un traballo de máis de tres anos pero que comezou moito antes. Non creo que se poidan contar a cantidade de horas dedicadas a este libro. Moitos dos datos parten das cartas ás que tivo acceso ao longo dese tempo, escritas ou recibidas por Celso Emilio ou referidas a el. Centos de cartas, milleiros de documentos. Horas dedicadas a entrevistas a moitos dos que aparecen na obra. Intentos de contactar con outros que ao final non deron froito. Darlle forma a esta inxente cantidade de material non pode ser nada fácil, e moito menos conseguir estruturalo baixo a forma dun libro que se segue case como unha novela. Lecturas e relecturas, correccións, engadidos e cousas que puideron quedar no tinteiro por puro esgotamento. Creo que un dos méritos fundamentais deste “Onde o mundo se chama Celso Emilio Ferreiro” é conseguir volcar todo este material do xeito que se fixo sen resultar unha lectura pesada, aburrida ou lenta. Gran parte desa documentación aparece baixo a forma dunhas interesantes e exhaustivas notas ao pe, así como unhas páxinas finais nas que se reflicten algúns dos máis importantes.

Como lle dixen ao propio Ramón Nicolás uns días despois de empezar a lela a miña crítica sobre a mesma foi “que me estaba a gustar moito, pero moito, máis do que eu esperaba cando a empecei”. Sentíame na obriga moral de lela, claro, pero sorprendeume desde o principio o estilo e a forma, o dominio do fío narrativo e a forma de contar moitas cousas. Xa dixen que eses capítulos nos que o biógrafo imaxina as cousas parecéronme moi bos, conseguindo que imaxinara máis dunha situación perfectamente.Quedoume gravada unha escena entre Celso Emilio e a súa nai chea de tenrura e sentimentos. E se ademais o resto tamén se lía ben pois mellor que mellor. Non podo rematar sen destacar dous dos últimos capítulos. “As amizades” é un, vainos dar unha idea da personalidade de CEF vista a través das súas relacións con algunhas persoas, amigos, inimigos ou as dúas cousas á vez. O outro que destacaría é o último, xa que me resultou un gran remate, o dedicado a Moraima, a muller do poeta; unha persoa fundamental en toda a historia, presente desde case o principio, non quería rematar a obra sen saber algunha cousa máis dela, e así foi, rematamos coa historia desta muller como unha forma perfecta de pechar o círculo da traxectoria vivencial de Celso Emilio Ferreiro.

CEF pensaba que os poetas eran inmorredoiros, que non eran soterrados, senón “enversados”, os seus versos permanecían para sempre. E cando alguén os le resucitan un pouco, eran “desenversados”, unha marabillosa expresión que unha vez máis demostra a gran personalidade e orixinalidade deste home ao que agora coñecemos máis e mellor.

Unha obra que creo que vai ser fundamental dentro do xénero e que permanecerá ao longo do tempo como unha referencia. Evidentemente eu son un lector máis que, ademais, coñece ao autor, pero isto non ten moito que ver coa perspectiva que teño da mesma.

Hai anos, uns cantos, tiña unha casete que creo que todos por aquí temos escoitado máis dunha vez. Gastada de tanto escoitala e que acompañou moitos momentos da miña xuventude, e algo máis despois. Pois a lectura desta biografía tróuxome de novo o recordo da música que soaba nela. “Aí ven o maio”, de Luís Emilio Batallán, no que musicaba varios poemas de autores galegos, entre eles varios de Celso Emilio Ferreiro, aquí queda, como remate, unha canción da mesma.

"Misión Olvido", María Dueñas

Non debe ser nada fácil pensar nunha segunda novela cando a primeira que tes escrito tivo un gran éxito, supoño que pesará a responsabilidade, as ganas de conseguir máis ou menos o mesmo e ao mesmo tempo a idea de darlle ao lector algo máis, algo parecido pero distinto que lle guste. A veces é complicado e os resultados non son demasiado bos e outras veces é algo que se consegue, o autor esperará como auga de maio as críticas, os resultados das ventas e as opinións dos lectores. Ven isto a que hoxe vouvos deixar o meu comentario persoal sobre unha historia que resposta a este presuposto. Alá por xuño do 2010 deixaba un comentario da primeira novela de María Dueñas, “EL tiempo entre costuras”. Cerca de dous anos tivemos que esperar a segunda historia desta autora, titulada “Misión Olvido”, de moi recente aparición editorial. Para consultar algún dato biográfico remítome ao comentario sobre a súa primeira novela.

Estamos en xullo de 1999. A protagonista, Blanca Perea, casada, nai de dous fillos, profesora de universidade... Pero toda esta aparente vida completa verase desfeita e rota por unha serie de acontecementos. O seu marido déixaa por outra muller, os seus fillos xa son maiores e están algo lonxe dela. A noticia da súa separación cae sobre ela como unha enorme lousa que non se ve capaz de levantar sen fuxir do pequeno mundo que a rodea. Antes de empezar o curso solicita algunha praza lonxe da súa cidade para poder estar soa e tentar recompoñer un pouco a súa cabeza. Aparecen varias oportunidades, pero elixe a que quede máis lonxe, aquela que poña unha boa cantidade de terra de por medio. É un traballo para alguén moito menos cualificado que ela, pero ese é un detalle sen importancia, o fundamental é que está lonxe, ao outro lado do océano. Aparece un traballo nunha universidade dos Estados Unidos, un traballo que non parece ter demasiados alicientes nin económicos nin intelectuais, pero de novo iso é o menos importante. Marchará varios meses á Universidade de Santa Catalina, en California, para rescatar e catalogar o arquivo bastante abandonado dun antigo profesor español, falecido bastantes anos atrás, Andrés Fontana. Nada máis chegar coñecerá á xente que alí traballa, todos dispostos a botarlle unha man. Ademais diso terá que enfrontarse a un almacén cheo dunha documentación que leva anos alí gardada, de forma caótica e desordenada, un traballo inxente que terá que afrontar. Rebecca Cullen estará disposta sempre a axudala, e Fanny será unha especie de secretaria e rapaza para todo, cunha misteriosa e seca nai. Dous homes aparecerán nesta nova etapa da súa vida, o xefe do departamento para o que traballa, Luis Zárate, e un estudoso da literatura española, Daniel Carter.

Entre todos estes personaxes vaise tecendo unha historia formada por moitos elementos. Varios fíos conforman a trama, tendo a estes personaxes como núcleo de case todos eles en maior ou menor medida. A isto engadimos a construción dun gran centro comercial nunha zona que boa parte dos habitantes de Santa Cecilia queren conservar. Tamén a historia das misións franciscanas en California, coñecidas como as misións do Camiño Real. De repente verémonos trasladados á España dos anos do franquismo nunha viaxe dun dos protagonistas que se nos vai contando pouco a pouco a medida que avanzamos nos capítulos. Estrañas relacións, historias de amor, desencontros, enganos, cousas que parecen non ser o que son... Toda unha trama que parece máis complicada do que en realidade é ao final. Un traballo que para ela funcionaba como un escape vaise convertendo en algo máis, en moito máis do que ela esperaba nun principio.

A primeira novela de María Dueñas recibiu críticas de todo tipo, pero en xeral o público acolleuna moi ben, as súas ventas foron realmente boas e incluso algo sorprendentes para ser unha primeira obra dunha autora descoñecida. As recomendacións entre os lectores funcionaron de marabilla e chegou a ser durante moito tempo unha das novelas máis vendidas e lidas. Incluso en breve teremos unha serie de televisión baseada nela. A min persoalmente gustoume bastante. Pareceume unha historia entretida, ben plantexada, a medio camiño incluso entre a realidade e a ficción. E creo que ben escrita, cunha prosa traballada e ao mesmo tempo fluída, que se lía con agrado e case sen darte conta.

Con esta segunda novela ao principio pasoume o mesmo. O seu inicio creo que foi moi bo, subxectivamente falando gustoume moito esa dedicatoria a toda a xente que se dedica ao ensino. O primeiro terzo da novela convenceume. A forma de empezar a historia era bo, os personaxes tiñan un bo desenvolvemento e estábame a convencer. A prosa da autora seguía parecéndome boa, sinxela de ler e ben traballada. Pero a partir de certo momento a miña opinión sobre a mesma foi cambiando pouco a pouco. Deixo claro desde un principio que esta é unha opinión completamente subxectiva, dun lector máis que opina sobre a lectura, sen animo de sentar cátedra en absoluto. Creo que a historia vai perdéndose pouco a pouco. Vai gañando en irregularidade e diluíndose entre demasiadas cousas sen centrarse en ningunha delas. Case pasa por riba de algúns personaxes ou algunhas situacións misturando demasiadas cousas en poucas páxinas. A parte que transcorre na España da ditadura xoga con elementos orixinais e outros demasiado tópicos, preto do costumismo que ata certo punto poden responder á realidade da época, e noutros non tanto. Creo que incluso escapa pouco a pouco nalgunhas situacións dun certo aire de verosimilitude que parece querer darlle. Creo que son demasiadas cousas as que pasan e algunhas quedan pouco cribles dentro desa historia de ficción. Resultáronme interesantes historias como a das misións, os estudos sobre autores españois da posguerra ou o traballo de investigación documental, pero en máis dunha ocasións gustaríame que profundara máis sobre estes ou outros aspectos e menos noutras cousas. Pouco a pouco a historia non é que deixara de interesarme, tiña ganas de saber que pasaba, pero se ía convertendo en algo bastante previsible, case como se soubera que ía pasar a continuación, e normalmente non me equivocaba. Non deixa demasiadas portas abertas á sorpresa, a que de repente o lector lea algo inesperado e esa situación faga que o seu interese pola lectura aumentara.

Non creo que sexa unha mala novela, en absoluto, pero desde o meu punto de vista esperaba algo máis a medida que ía avanzando nas páxinas. Sigo a dicir que me gusta moito como escribe, pero a historia non queda todo o ben que podería se se eliminaran algunhas cousas e reforzaran outras. Algúns personaxes que prometían deixáronme ao final algo indiferente, como se pasaran de repente de coñecidos a descoñecidos, como se esperaras algunha cousa deles que ao final non chega.

Unha lixeira decepción, aínda que non completa, creo que ten algunhas cousas boas pero quedan difuminadas con outras que non mo pareceron tanto. Non foi suficiente como para que deixara a lectura e non rematara a historia, pero ao final custábame un pouco poñerme con ela. Con todo isto espero non desanimar por completo a ninguén, é máis, espero que os que xa a teñan lido ou vaian lela deixen por aquí as súas impresión, a ver se coinciden ou non coas miñas.